مجموعه سندکده

---

خوانش اسناد و نسخ خطی

این پژوهش با هدف بررسی شبکۀ گستردۀ تجاری محمدابراهیم ملک‌التجار، یکی از برجسته‌ترین تجار ایرانی در اواخر دوره قاجار، انجام شده ‌است. و، با بهره‌گیری از روش توصیفی - تحلیلی و بررسی اسناد و مدارک موجود در آرشیو خصوصی محمدابراهیم ملک‌التجار، در پی پاسخ به این پرسش است که مهم‌ترین شرکای تجاری وی چه کسانی بوده‌اند و چه کالاهایی بین آنها مبادله می‌شده است؟ اسناد موجود در انگورستان، که به‌عنوان محل سکونت و کار ملک‌التجار شناخته می‌شود، طیف گسترده‌ای از موضوعات را پوشش می‌دهند؛ ازجمله نامه­های اداری، مکاتبات شخصی، روزنامه‌ها و اسناد تجاری. این اسناد افزون‌بر مطالب ارزشمند اقتصادی، حاوی داده‌های غنی در زمینه‌های سیاسی، فرهنگی و زبانی نیز هستند. پژوهش حاضر به بررسی محتوای اسناد مرتبط با تجارت خارجی این تاجر پرداخته است. اسناد به‌دست‌آمده نشان می‌دهند که محمدابراهیم ملک‌التجار روابط تجاری گسترده‌ای با شرکت‌های خارجی و تاجران داخلی برقرار کرده ‌بود. وی با کمپانی‌هایی همچون ساسون[1]، لینچ[2]، لیونگستن میور[3]، دیکسن[4]، رابرت ونکهاوس[5] و هاتس و پسر[6] در اروپا و تاجرانی مانند میرزا محمدشفیع اصفهانی در عثمانی، میرزا علی‌محمد موسوی و میرزا مهدی اصفهانی در هند همکاری می‌کرد. بااین‌حال، باتوجه‌به احتمال کشف اسناد جدید، این یافته‌ها ممکن است در مطالعات آتی تکمیل و یا اصلاح شوند.

یافته‌های حاصل از تحلیل قراردادهای اجاره منعقده میان این تاجر و کمپانی‌های خارجی از جمله هودز ، زیگلر و لینچ نشان می‌دهد که املاک مورد اجاره طیف وسیعی از کاربر‌ی‌ها را شامل می‌شده و مبالغ و شرایط اجاره منعکس‌کننده مقتضیات زمان بوده است. مهم‌ترین تفاوت شکلی، تنوع زبانی در این اسناد است که در آن زبان‌های انگلیسی و روسی در کنار زبان فارسی به کار رفته‌اند. این تنوع زبانی، بازتابی از گسترش روابط تجاری ایران با کشورهای غربی در دوره قاجار و تأثیر این مناسبات بر شیوه تنظیم قراردادهای تجاری است. همچنین، بررسی‌ها نشان می‌دهد که نگارش صیغه عقد در این اسناد از جدیت کمتری برخوردار بوده و در میان نمونه‌های بررسی شده، تنها یک اجاره‌نامه دارای صیغه عقد بوده است. این یافته‌ها، اطلاعات ارزشمندی در مورد تحولات زبانی و حقوقی در دوره قاجار ارائه می‌دهند. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که اجاره نامه‌های منعقده با کشورهای اروپایی، بازتابی از گسترش روابط تجاری ایران با کشورهای غربی در دوره قاجار و تأثیر این مناسبات بر شیوه تنظیم قراردادهای تجاری است.

حاج محمدابراهیم ملک‌التجار، تاجر برجسته قاجار و فرزند حاج محمد صدر تاجر خیر در دوره قاجار بود. تجارتخانه این خاندان در ابتدا در بوشهر، سپس در اصفهان و بمبئی گسترش یافت. به نقل از روایات، لقب «ملک‌التجار» را ناصرالدین شاه قاجار به پاس کمک‌های مالی او در سفر فرنگ و یاری‌رسانی در قحطی اصفهان به محمد صدر اعطا و سپس این لقب به پسرش حاج محمد ابراهیم اعطا گردید. او پس از فوت پدر و برادر، مسئولیت تجارت‌خانه را عهده‌دار شد و در سال ۱۳۴۱ قمری در انگورستان دفن گردید. وصیت‌نامه ملک‌التجار نشان‌دهنده اعتقادات مذهبی و خیرخواهی عمیق اوست. او وصیت کرد اموالش وقف شود، متولیان و ناظرانی از خانواده و معتمدین تعیین گردند و حق‌الزحمه مشخصی به آنان پرداخت شود. جزئیات دقیق مراسم کفن و دفن خود در انگورستان، شامل غسل و دفن در “اتاق آیینه” با قرآنی کوچک، نشان از توجه وی به سنت‌ها و آرامش پس از مرگ داشت. همچنین، وصایای مالی گسترده‌ای برای قرائت قرآن، روشنایی مزار، روضه‌خوانی، مراسم ترحیم، نماز و روزه استیجاری برای ۷۰ سال و نایب‌الزیاره به عتبات عالیات و مشهد مقدس در نظر گرفت. فعالیت‌های عام‌المنفعه او بسیار وسیع بود؛ از تأسیس اولین شعبه بانک ملی اصفهان و عضویت در انجمن ملی مقدس تا جلوگیری از تخریب بناهای تاریخی نظیر چهل‌ستون. ساخت تکیه ملک، مساجد، تعمیر و مرمت مساجد اصفهان، احیای قنات در نجف، حمایت مالی از روزنامه‌ها، کمک مستمر به نیازمندان، علما و مدارس از دیگر اقدامات او بود.